ANADOLU’DA MEYDANA GELEN İSYANLAR
2023/2
Atatürk Döneminde Meydana Gelen Ayaklanmalar (1924-1938)
Cumhuriyet Döneminde meydana gelen isyanlar emperyalist devletler iki temel strateji izlemişlerdir. Birincisi, bölgesel kargaşa yaratmak ve bu çerçevede müdahale gerekçesi oluşturarak insani yardım adı altında zayıf devletlere müdahale etmek. İkincisi ise, yükselen milliyetçilikle etnik, dinî ve kültürel farklılıkları istismar ederek nüfuz altına alınabilecek yeni, küçük ulus-devletçikler türetmek.
Osmanlı Devleti zengin petrol yataklarını barındıran coğrafyasıyla ve sahip olduğu çok kültürlü sosyal yapısıyla bu stratejilerin hedefi olmuştur.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin jeopolitik konumu ve jeostratejik önemi nedeniyle devamlılık göstermiştir.
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ülkesi ve milletiyle bütünlüğünü parçalamak, bozmak hedefini güden bu hareket ve tehditler, Cumhuriyet Döneminin ilk on beş yılında, toplumsal yaşamda düşünülen devrimleri yavaşlatmış, demokratik gelişmeleri geciktirmiş ve mali olanaklarının önemli bir bölümünün bu yönde harcanmasına neden olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’ni hedef alan bu hareket ve tehditler, şüphesiz, yeni Türk Devleti’nin varlığını kabul etmek istemeyen ve her fırsatta Sevr Antlaşması şartlarını uygulama zemini arayan büyük güçlerin desteğini almış ve çıkarlarına hizmet etmiştir.
A) İsyanların Nedenleri
1.Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin jeopolitik konumu ve jeostratejik önemi, bu dönemde meydana gelen isyanların temel belirleyicisidir.
2. İngiliz emperyalizmi, Doğu ve Batı Türklüğü arasında insandan bir duvar oluşturmak amacıyla Kafkasya’da bir Ermenistan Devleti, Araplarla Türkler arasına da dostluğunu kazanacağı bir tampon bölge oluşturmak amacıyla bir Kürt Devleti kurmayı istemiştir.
3-Atatürk’ün şahsi meselem olarak ifade ettiği ve aktif bir siyaset izlediği Misâk-ı Millî sınırlarımızın bir parçası olan Hatay’ın ana vatana katılmasını hazırlayan gelişmeler sürecinde Türkiye Cumhuriyeti, yine dış güçlerin desteğiyle meydana gelen isyanlarla karşı karşıya kalmıştır.
4- Türkiye-Irak sınırı ve Türkiye-Suriye sınırı Türkiye-Irak-Suriye gerçeğinden hareketle değil, büyük güçlerin bölgeye yönelik çıkarlarına göre; uluslararası hukuk göz ardı edilerek ve yerel toprak örgütlenmeleri dikkate alınmadan çizilmiştir.
5- Türkiye’nin toprak bütünlüğünü tehdit eden etnik, dinî ve siyasî etkenleri kışkırtmaktan geri durmayan emperyalist güçler, özellikle İngiltere, bir yandan Türkiye Cumhuriyeti rejiminin laik, demokratik ve modern yapısını bölgedeki varlığı için bir istikrar unsuru olarak göstermiş diğer yandan da Türkiye’nin gerçekleştirmiş olduğu inkılâpları, Müslüman bölge halklarının tepkisine neden olduğu gerekçesiyle eleştirmiş ve bu halklar arasında sürekli bir gerilim ortamı yaratmıştır.
6- Cumhuriyet Döneminde, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da meydana gelen isyanları, Irak’ta İngiliz manda yönetimine karşı gerçekleşen Kürt isyanlarıyla paralel değerlendirmek gerekmektedir.
7-İngiltere, Musul petrollerine yönelik izlediği politikanın uzantısı olarak desteklediği Ermenistan ve Kürdistan projelerinin yanı sıra, Hakkari’yi içine alan bölgede Hristiyan unsurlardan oluşan bir tampon devlet oluşturmak amacıyla Nasturileri kullanmış ve Türkiye’ye karşı kışkırtmıştır.
8- Bu dönemde gerçekleşen isyanların ağırlık merkezi, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleridir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinin coğrafi ve iklim özellikleri, toplumsal hayatın biçimlenmesinde kısmen de olsa konar- göçer bir yapıyı hâkim kılmış; bölgede çevre ulaşımının sınırlı olması, dış dünyadan uzak, içe kapalı bir toplum düzenini oluşturmuştur.
9-Yeni Türk Devleti’nin oluşumu sürecinde, Atatürk’ün önderliğinde gerçekleşen Türk Devrimi’nin yarattığı toplumsal dönüşüme; Türkiye Cumhuriyeti’nin, laik-demokratik-hukuk devleti niteliklerine karşı muhalefet hareketleri ve çıkar gruplarının gerçekleştirdiği girişimler meydana gelmiştir.
10-Cumhuriyet’in ilanı ve hilafetin kaldırılması, Kurtuluş Savaşı kadrosunda fikir ayrılıklarını iyice ortaya çıkarmış, Yeni Türk Devleti’nin kurulmasıyla birlikte, mücadele veren yakın silah arkadaşları yollarını ayırmıştır.
B) İsyanlar
1-Nasturi İsyanı (7-28 Eylül 1924): Güneyde Misakı Milli hududu-Oramar-Çölemerik güneyi-Beytüşşebab’ın doğusunda yer alan Habur Suyu bölgesinde meydana gelmiştir.
Nasturilik, 5.yüzyılda Hristiyan dünyasında yaşanılan görüş ayrılıkları sonucu ortaya çıkmış bir Hristiyan mezhebidir. 2- Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat–31 Mayıs 1925- Şeyh Sait Ayaklanması) : Diyarbakır-Kulp-Varto-Bingöl-Çapakçur-Palu-Maden çevresinde meydana gelmiştir.
3-Şemdinli İsyanı (25 Haziran 1925/ Haziran 1926): Şeyh Sait İsyanı’nın sanıklarından olan Seyit Abdülkadir’in idam edilmesinin ardından, oğlu Abdullah babasının intikamını almak amacıyla, kaçak durumda olan İhsan Nuri ve Seyit Taha’nın katılımı ile gizli bir örgüt kurmuştur. Şemdinli-Çal-Çukurca-Beytüşşebab-Oramar bçlgesinde meydana gelmiştir.
4- Raçkotan ve Raman İsyanları (7-12 Ağustos 1925): Dicle kuzeyi -Siirt batısı- Sason -Silvan bölgesinde meydana gelmiştir.
5- Eruhlu Yakup Ağa ve Oğulları İsyanı ve Pervari İsyanı (1926): Pervari bölgesinde meydana gelmiştir.
6. Koçuşağı İsyanı (7 Ekim-30Kasım1926): Ovacık-Hozat-Çemişkezek-Amutka-Aliboğazı-Beylan-Yılandağı bölgesinde meydana gelmiştir.
7. Hakkari İsyanı (6 Ekim 1926-Mart 1927): Çölemerik-Beytüşşebab-Van’ın Nordüz bölgesinde meydana gelmiştir.
8. Sason İsyanları (1925-1937): Siirt ilinde Sason bölgesinde Asi, Küsküt, Herük bölgelerinde meydana gelmiştir.
9- Mutki İsyanı (26 Mayıs-25 Ağustos 1927): Bitlis’in Mutki ilçesinde meydana gelmiştir.
10. Ağrı İsyanları (1926-1930):I. Ağrı İsyanı: Poti-Serdarbulak-Gökde-Çiftlik Bölgesi
II. Ağrı İsyanı: Serdarbulak-Biçerler-Karnıyarığa-İnek yaylası-Kozlu Bölgesi, III. Ağrı İsyanı: Çaldıran, Erciş, Gevaş, Pervari, Eruh,Viranşehir,Siverek,Suruç, Şemdinan, Çal, Beytüşşebab, Doğu Beyazıt, İran sınırınde meydana gelmiştir.
a) Hoybun Örgütü:
Sevr Antlaşması’nın bağımsız bir Kürt Devleti kurulmasını öngören kararı çerçevesinde, Kürt meselesini Milletler Cemiyetine götürmek amacıyla faaliyette bulunmak üzere 1923 yılında kurulan Azadi Cemiyeti üyeleri (Ayrıntılı bilgi için Şeyh Sait İsyanı bölümüne bakınız) ve Şeyh Sait İsyanı neticesinde İran, Irak ve Suriye’ye kaçan Kürt liderleri, Türkiye’ye karşı faaliyetlerini devam ettirmek amacıyla, Hoybun Örgütü adı altında yeni bir örgütlenmeye gitmişlerdir.
b) İsyanın Cereyanı
Hoybun Örgütü’nün organize etmeye çalıştığı en önemli isyan Ağrı bölgesinde çıkan isyanlardır.
11- Oramar İsyanı (6 Temmuz-10 Ekim 1930): Oramar, Sat, Semdinan ve Herki bölgeleride meydana gelmiştir.
12. Tendürek İsyanı (14-27 Eylül 1929): Ağrı Tendürük bölgesinde meydana gelmiştir.
13. Savur İsyanı (26 Mayıs- 9 Haziran 1930): Savur, Midyat Cizre’de meydana gelmiştir.
14. Asi Resul İsyanı (22 Mayıs -3Ağustos 1929): Eruh ilçesi Lodi bucak merkezinde meydana gelmiştir.
15. Bicar İsyanı (12 Ekim-17 Kasım 1927): Bicar bölgesinde meydana gelmiştir.
16. Batuş İsyanı (20 Mayıs-9 Haziran 1927): Batuş bölgesinde meydana gelmiştir.
17.Zeylan İsyanı (20 Haziran-18Eylül 1930) : Bendimayi suyu- Tendürük-Muratbası- Bozdag – Görgör dağı- Erciş bölgesinde meydana gelmiştir.
18. Pülümür İsyanı (8 Ekim-14 Kasım1930): Ağrı, Pülümür’de meydana gelmiştir.
19. Dersim (Tunceli) Olayı(1937–1938): Amutka-Nazmiye batısındaki Zel dağ-Dar boğaz –Dojik Munzur doğusu- Karacakale bölgesinde meydana gelmiştir.
20. Menemen olayı (23 Aralık 1930): Menemen’de meydana gelmiştir.
C) İsyanların Sonuçları
Cumhuriyetin kuruluşundan sonra, dış tahriklerle ve desteklerle başlayan ve 1925–1938 yılları arasında devam eden silahlı faaliyetlerle bölge insanı, silahlı kitle hareketlerine teşvik edilmiştir. İsyanlar, devletin bölgeye ve bölge insanına yönelik almış olduğu tedbirlerle engellenmeye çalışılmış ve büyük ölçüde huzur ve güven sağlanmıştır.
Bu dönemde meydana gelen isyanların askerî, siyasi, ekonomik ve sosyal açıdan önemli sonuçları şöyledir:
1.Bu dönemde meydana gelen isyanlar, on beş yıl boyunca hükûmeti uğraştırmış; neredeyse Kurtuluş Savaşı kadar etkili olmuştur. Bu isyanlar, toplumsal yaşamda yapılması düşünülen devrimleri yavaşlatmış, demokratik gelişmelerin gecikmesine ve önemli maddi kayıplara yol açmıştır.
2.Türk Hükümeti, isyanların bastırılması için öncelikle, sıkıyönetim kararları ve olağanüstü hâl uygulamalarını yürürlüğe koymuş; isyanların yayılması üzerine geniş çaplı önlemleri içeren Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkarmıştır.
3.Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 5 Haziran 1925 tarihinde, irticayı körüklediği gerekçesiyle kapatılmıştır.
4.Türkiye Cumhuriyeti Devleti, dinin siyasi bir araç olarak kullanmasını engellemek ve toplum düzeninin dinî inançlara göre kutuplaşmasını önlemek için; bir dizi devrim hareketi gerçekleştirmiştir.
D) Atatürk Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Bölücü Faaliyetlere Karşı Planlanan Çözüm Önerileri
1-Sosyal ve Kültürel Çözüm Önerileri:
2-İdari Çözüm Önerileri
3-Siyasî Çözüm Önerileri
4-Ekonomik Çözüm Önerileri
5-Sağlıkla İlgili Çözüm Önerileri
6-Askerî Çözüm Önerileri
Araştırma ve kaynaklar internet sitelerinden yapılan incelemeler neticesinde hazırlanmıştır
