ANADOLU’DA MEYDANA GELEN İSYANLAR
MOĞUL İSTİLASI VE TÜRKLEŞME
2023/3
Osman Bey ve Orhan Bey 1335'te İlhanlı Devleti parçalanıncaya kadar Vasal bir Beylik olarak Moğol Hanı'na uzun yıllar vergi ödediler.
Bağlı oldukları Anadolu Selçuklu Devletinin ağır bir hezimetle fiilen son bulmasından sonra İL ve HAN'lık merkezi Tebriz olan Moğol İlhanlı Devletine bağlanan Osmanlı Beyliğinin bu tarihten itibaren hukuki, askeri ve siyasi olarak tam bağımsızlığa kavuşup hür bir devlet haline gelebilmesi için geçen süre 44 yıl olmuştur.
Bu yıllar içerisinde Bizans topraklarına yapılan Türkmen akınlarına engel ve yasak getirmeyen Moğollar, başta Osmanlılar olmak üzere etkisini giderek arttıran Türkmen boylarına karşı Bizans İmparatorluğundan gelen müttefiklik ve ortak saldırı tekliflerini görmezden gelerek Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda hayati önem taşımıştır.
Resmî yazılarda eski Moğol âdeti gereğince 'Sonsuz Tanrı’nın Gücüyle” ibaresi ve İslam’ın kabulünden sonra buna besmele eklenmesi geleneği Anadolu'da ilk olarak İlhanlıların büyük Han'ı Gazan Han zamanında başlamıştır, bunun yanında cülüş bahşişi, Defterlik, Mühürdarlık, 10'lu sistem gibi uygulanan birçok adet ve töre ileride Osmanlı'nın da devlet sisteminin temelini oluşturmuştur.
Moğollarca kutsallık atfedilen bu sebeple yeni doğan çocuklara isim olarak verilmeyen Cengiz, Timuçin, Ogeday, Subutay, Kubilay, Çağatay gibi adlar, 13.yy.dan itibaren Türk ülke ve boylarının tümünde ad / soyad olarak kullanılmaktadır.
Kurultay, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay, Çalıştay, Kamutay gibi bazı resmi kurum ve kuruluşların adları, kelime sonuna Moğolca -tay -day ekinin eklenmesi suretiyle Cumhuriyetin ilk yıllarında türetilerek kullanılma sunulmuştur.
Kolay, tugay, aday, onay, olay, üvey, uzay, dikey, böley, düşey, ortay, eşey, yapay, yatay, kuzey, güney ve yüzey gibi yeni Türkçe sözcüklerde de yine Altay - Moğol dillerinden alınan -ay -ey çekim ekleri kullanılmıştır.
Türkçedeki 'bayan'; Moğolca zengin anlamına gelirken 'sayın' sözcüğü de Moğolcada 'iyi-özel' anlamına gelen 'sayin' sözcüğünden alıntıdır.
Bu sözcük ilk olarak 1918 yılında Kırım Tatarları yazarlar tarafından kullanılarak Türkçe’ye dahil olmuştur.
Yukarıda yazılı olan Türkçe ve Moğolcadaki ortak sözcükler büyük oranda Türkçe kökenli, ortak adlar ise genellikle Moğolca kökenlidir.
16. yüzyıldan itibaren dil, din ve kültürel olarak Moğollar Çin-Tibet etkisi altına, Batı Türkleri ise Fars-Arap etkisi altına girmeden önce yaklaşık 4.000 civarında ortak sözcük kullanılmaktadır.
Ankara’da yer alan Esenboğa (İsen Buga), Kızılcahamam’a giden ana yolun solundaki Müred, Kazan ve Mamak belde adları Moğollar döneminden kalmadır. Bu yer adları bazı ünlü Moğol beylerinin isimlerinden gelmektedir. (Müred Han, Gazan Han, Mamak Han) Sincan, Pursaklar, Ahi Mesud (Etimesgut), Emir Jalman (Eryaman) gibi Moğollar ve Eretnalar ile birlikte kent çevresinde faaliyetlere başlayan kişi ve yer adları da Moğollardan kalmadır.
Denizli'ye adını veren Türkleşmiş Moğol boyu Tengizli-Tunguzlu, Van gölü kıyısında Ahlat’ın 15 km. kuzeydoğusunda yer alan Sutaysazlığı, Sutaygediği adlı yerleşim yerleri, Aksaray’a bağlı Bulargı köyü, Bolu Gerede ve Çağa belde adları, Bingöl adının kökeni olan Minğ Köl, Kırşehir ve Kayseri civarındaki Samagar dağı ve köy adları, Emirdağ Şuhut'ta yer alan Çurkinler ve Mugalga Dağılgan köyleri, Bingöl ve Ahlat civarında yer alan Barımbay, Bodoncar, Toktu adlı yerleşim alanları, Ankara, Niğde ve Kırşehir çevresinde yer alan Çungar, Caca, Bisvut, Baycu, Kireyit, Tuyci, Çapar, Cece, Cebe, Bagatır adlı yerleşim alanları, Muğla Denizli çevresindeki Musalcalı, Muğalcalı, Erdenet, Cungar, Çavdar, Çaparlar, Saruhan, Han Barçın ve Kara Tatarlar adlı yer adları, Doğu Karadeniz'de yer alan Saral, Durut, Tay Boga, Andagay, Bugay, Bucura,Çelme Bulagu, Derençu, Semetey, Nogay, Cirga gibi yer adları da Moğollardan kalma ve de Moğolcadır.
Modern Moğolcada "Züün Gar" yada "Cüün Gar" olarak ifade edilen Çungar Boyu günümüzde de önemli Moğol Boyları arasında yer almaktadır.
24 Oğuz Boyundan Bayaud (Bayat), Bayandur (Bayındır), Alayound (Alayunt) ve Kai (Kayı) boy adları Moğolca kökenlidir, boyların idarecileri arasında uzun yıllar Arapça ve Farsça adların kullanılmaması bunun yerine çok eskiden beri süregelen Omurtak, Şunkar, Karakuş, Tuğrul gibi Moğol yırtıcı kuş ad geleneğinin görülmesi bu boyların Türk boyları ile birlikte Batıya göç eden Türkleşmiş Moğol boyları olma ihtimalini de göstermektedir.
Moğol akınlarının en önemli sonuçlarından biri hiç şüphesiz Anadolu’nun demografik yapısı üzerindeki etkisi olmuştur. Moğolların önünden kaçanlar ve Moğol Ordusunda yer alan kalabalık Türk ve Moğol kitleleri Anadolu'nun dört bir yanına dağıldılar.
Tarihin seyrini değiştiren Moğol kasırgasının başladığı sıralarda Anadolu’ya Türk ve Moğol boylarının gelişi ilk olarak Curmagon Noyan’ın bölgeye gönderildiği döneme uzanmaktadır.
Celaleddin Harzemşah’ı takip etmekle görevli ünlü komutan Curmagon Noyan, komuta ettiği 40.000 kişilik kuvvetle Doğu Anadolu sınırlarına dayanmıştı. Bu ordu geri dönmeyeceği için aile ve sürüleri ile birlikte gelmiştir. Yük ve ağırlıkları yanlarında olan Moğol birliğinin 200 bin çadır olduğu, dolayısıyla da bir milyonluk kalabalık bir nüfusu içerisinde barındırdığı tahmin ediliyor.
Dört Tümenden müteşekkil olan bu ordunun bir Tümeni Türk ve Müslüman olan Melikşah adlı bir beyin emrindeki Uygur, Karluk, Küçeyge adlı Türk boyları ile Kaşgar bölgesinden katılanlardn oluşurken, diğer üç Tümen ise Moğollardan oluşmaktaydı. Ordu askeri düzenlerinin de bir sonucu olarak sağ ve sol kol olmak üzere ikiye ayrıldılar.
Sağ koldakiler; İlhanlılar’ın Anadolu Valisi Temür Taş Noyan öncülüğünde Konya, Kayseri, Niğde ve Kırşehir bölgelerine getirildiler.
Sol koldakiler; Sivas, Amasya, Tokat, Maraş ve Çorum bölgelerine getirildiler. Bolu, Ankara ve Eskişehir bölgelerindeki Moğol oymaklarının da sol kola dahil oldukları sanılmaktadır.
Moğol akınları sırasında Doğu Türklerinden ve Moğollardan oluşan önemli gruplar da sürüleri ile birlikte bağımsız olarak Anadolu’ya gelmiştir.
Orta Anadolu’ya yerleşen bu gruplara, sonraları 'Tatar', siyasi itibarlarını kaybetmelerinin ardın- dan da 'Kara Tatar' denilmiştir.
15.yy başlarında Kara Tatarların sayı olarak 40. Bin eve ulaştığı sanılıyor ki bu sayı ortalama 200.000 kişiye tekabül eder.
13. yy. ikinci yarısında Moğollar, ordu birlikleri içerisinde yer alan Moğol ve Türk aşiretlerini
Anadolu'nun Doğu bölgelerine yerleştirdiler.
Doğu Anadolu, yaylak-kışlak hayat tarzı süren bu aşiretler için uygun özellikleri barındırıyordu. Anadolu'nun tüm bölgelerine en büyük nüfusun gelişi ise Hülagü Han'ın Batı seferleri sırasında meydana gelmiştir. Hülagü Han'ın ordusundaki Moğol boylarının yanı sıra Altay Türkistan'ından Anadolu'ya getirdiği Türklerin toplam sayısının Selçuklular döneminde iki büyük göçle Horasan üzerinden Anadolu'ya gelen Türkmenlerin sayısından çok daha fazla olduğu bilinmektedir.
Haçlılarla yaptıkları 3 büyük savaşın ardından Bizans ve çevrelerindeki kuvvetlerle girdikleri mücadeledeler boyunca önemli nüfus kayıpları yaşayan Anadolu Türkleri, Hülagü Han devrinde yapılan bu göç hareketleri sayesinde ilerleyen yıllarda yeniden Anadolu'nun bölgesel gücü ve hakim kültürü haline gelebilmişlerdi.
Hülagü Han Ordusunun ana hattı Uyrat, Sulduz, Celayir, Sünit adlı Moğol boylarından ve Uygur, Tatar, Kıpçak, Kaşgar Türklerinden oluşuyordu.
Moğollar Van Gölü’nün kuzeyindeki Aladağları yaylak olarak kullandılar. Stratejik önemi gereği Ahlat ve Bingöl merkezli bir eyalet şeklini alan bölgede Türk ve Moğol boyları uzun süre iskan edilerek Selçuklular, Gürcüler ve Ermeniler karşı birçok akınlar gerçekleştirdiler.
Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin de bu Moğol akınları sırasında onların önünden kaçıp geldikleri düşünüldüğü zaman Van Gölü/Bingöl Havzası’nın demografik yapısının nasıl teşekkül ettiği daha iyi anlaşılmaktadır.
İlhanlı Devleti'nin yıkılmasından sonra bölgede varlıklarını bir süre daha devam ettiren Türk ve Moğol boylarının büyük kısmı Bozkırların yeni - yenilmez hükümdarı Emir Timur'un Ordusuna dâhil olarak Azerbaycan'ın Karabağ bölgesine nakledildiler.
Kalanlar ise Karakoyunlu - Akkoyunlular arası devam eden mücadeleler sırasında İç Ege, Orta Anadolu, Trabzon, Samsun, Erzurum çevresine bir kısmı da İran ve Halep gibi geniş çevrelere göç ettiler ve zamanla İslam'a geçerek süratle Türkleştiler.
Çoğunlukla Bozulus Türkmen taifesine dâhil olan Moğol, Uygur ve Kuman Kıpçak Boylarının adları ve yerleştikleri yerler hakkında çok sayıda detaylı araştırmalar yapılmıştır.
İlhanlılarda hem Gazan Han hem Hülagü Han dönemlerinde Moğolların Anadolu'da en önemli karargah merkezi ve kışlası olan Bingöl ve Ahlat çevresinde sulak ve bol yaylalara sahip olan bölgeye Moğollar; Minğ-Köl adını verdiler. Moğolcadaki Minğ-Köl, bugünkü Türkçeye ve telaffuza Bingöl olarak çevrilmiştir.
Tarihsel süreçteki önemi ve adının köken olarak Moğolca olması sebebiyle dikkat çeken Bingöl şehrinin bugün genellikle Zazaca konuşan vatandaşları arasında Türkiye'nin başka hiçbir şehir ve bölge halkında görülmeyen Moğolca kökenli soy adlar kullanılmaktadır. İl genelinde kullanım oranında %70 seviyelerine tekabül etmektedir.
Araştırma ve kaynaklar internet sitelerinden yapılan incelemeler neticesinde hazırlanmıştır.
